26 kwietnia to Światowy Dzień Własności Intelektualnej, organizowany przez WIPO. Centrum Cyfrowe, razem z europejskim stowarzyszeniem Communia, świętuje ten dzień, publikując w Polsce Dziennik Anne Frank. W Holandii, ojczyźnie Frank, „Dziennik” nie jest jeszcze swobodnie dostępny – prawo autorskie w Europie jest niezharmonizowane i zamyśle WIPO dzień ten służy „świętowaniu roli, jaką prawa własności intelektualnej odgrywają we wspieraniu innowacyjności i kreatywności”. W tym roku tematem przewodnim jest przyszłość kultury w świecie cyfrowym. WIPO interesuje się przede wszystkim „zrównoważonym i elastycznym systemem własności intelektualnej, który zapewnia pracownikom sektorów kreatywnych i twórcom odpowiednie wynagrodzenie”. Tak więc mimo mówienia o „zrównoważonym i elastycznym IP” organizatorzy Dnia przyjmują perspektywę jednostronną: wspieranie kreatywności oznacza wynagradzanie twórców. My widzimy sprawę inaczej: zrównoważone, zapewniające rozwój kultury prawo autorskie wspiera twórców, ale zapewnia też swobody użytkowników. A kluczowym elementem systemu własności intelektualnej jest przestrzeń braku praw IP: domena publiczna. Dlatego publikujemy dzisiaj „Dziennik Anne Frank” (a dokładnie jego wersję „A” – tu wyjaśnienie, o co chodzi), by zwrócić uwagę na brak harmonizacji przepisów określających domenę publiczną. Co to znaczy w praktyce: zbiory dostępne swobodnie w Polsce, w Holandii mogą być kopiowane tylko z naruszeniem prawa. Co to z kolei oznacza? Że użytkownicy nigdy nie będą mieć pewności, czy działają zgodnie z prawem. Podobnie przedsiębiorcy chcący działać w całej Europie – będą lawirować pomiędzy 28 różnymi systemami prawa. A wszystko tak naprawdę sprowadza się do pytania: czy, i kiedy, powinniśmy mieć dostęp do kluczowych zbiorów naszego wspólnego dziedzictwa? W przypadku „Dziennika Anne Frank” mówimy też o jednym z najważniejszych i najbardziej znanych świadectw Zagłady. Publikujemy w Polsce, bo w Holandii nie mogą Robimy to, czego w Holandii nie mogła zrobić Anne Frank Stichting, fundacja posiadająca oryginał „Dziennika”. Zakładając, że prawa autorskie wygasają 70 lat po śmierci autora, fundacja planowała opublikować w tym roku „Dzienniki” na potrzeby badawcze. Działania zostały jednak zablokowane na drodze sądowej przez inną fundację, Anne Frank Fonds, która z kolei posiada prawa autorskie do dziennika. Swoboda opublikowania „Dziennika” rozbiła się o dwie kwestie: przepisy, które powodują, że wydane pośmiertnie utwory przechodzą do domeny publicznej dużo później; oraz sporu o to, czy ojciec redagujący „Dziennik” córki jest współautorem czy nie. W takich przypadkach można odnieść wrażenie, że niektórzy są gotowi użyć dowolnych kruczków prawnych, by opóźnić przejście dzieł do domeny publicznej. Sprawa Anne Frank, Sprawa Janusza Korczaka W Polsce mieliśmy kilka lat temu do czynienia z podobnym sporem, dotyczącym twórczości Janusza Korczaka, zamordowanego w 1942 roku. Fundacja Nowoczesna Polska przez trzy walczyła z Instytutem Książki, by na drodze sądowej udowodnić, że Korczak nie zmarł w 1946 r. – taką datę arbitralnie przyjęto w 1954 roku (co było nagminną praktyką w przypadku osób zaginionych w czasie wojny). Jest jedna zasadnicza różnica między tymi sprawami. W przypadku Korczaka sprawę można było traktować jako spór instytucji kultury z „otwartystami”. Obserwując ją, miałem wrażenie, że Instytut Książki broni pewnego modelu ochrony dziedzictwa – w którym zyski płynące ze sprzedaży praw do utworu są przeznaczane na działalność zapewniającą jego ochronę – a koszt związany z ograniczoną dostępnością utworu uznaje się za dopuszczalny. Fundacja Nowoczesna Polska opowiadała się za modelem zupełnie innym: w której maksymalizujemy pozytywne skutki związane z pełną dostępnością utworu – a spadek zysków z tytułu sprzedaży praw (bo te „zniknęły”) uznaje się za dopuszczalny. W przypadku sporu o Anne Frank przyświecające stronom dwie wizje „zarządzania dziedzictwem jako własnością intelektualną” są bardzo podobne. Tylko w sporze nie uczestniczą „otwartyści”, tylko dwie szanowane instytucje kultury. Legalizm prawnoautorskie vs nasze wspólne dziedzictwo W obu przypadkach po jednej stronie szali mamy legalizm związany z przepisami (często bardzo zagmatwanymi) prawa autorskiego. Z drugiej strony mamy wartości takie jak dostęp do wspólnej kultury i dziedzictwa (można o tym mówić także biurokratycznym językiem „wsparcia innowacyjności i kreatywności”). Zrównoważony system prawa autorskiego to dla mnie taki, który służy tym fundamentalnym wartościom, i w ich imię godzi się zmieniać przepisy. A niezbędne zmiany dotyczą zharmonizowania przepisów tak, by utwory dostępne w jednym państwie europejskim mogły być swobodnie wykorzystywane w całej Europie. My, żeby opublikować nasz PDF, po raz pierwszy na serwerze zainstalowaliśmy oprogramowanie geoblokujące – „furtkę”, która do PDF-a z „Dziennikiem” dopuści tylko Polaków. Nie mieliśmy wyjścia – inaczej narażalibyśmy się na oskarżenie o naruszanie praw autorskich do „Dziennika”, nadal obowiązujących w Holandii. Pytanie, czym tak bardzo Holandia różni się od Polski, by kluczowe dzieła były swobodnie dostępne 20 lat później? W dyskusjach o reformie europejskiego prawa autorskiego przedstawiciele wydawców, organizacji zbiorowego zarządzania podnoszą często argumenty o lokalnej specyfice. Prawo autorskie musi więc ich zdaniem odpowiadać lokalnym warunkom. Nigdy nie umiałem tego argumentu zrozumieć, jest on zresztą podawany bez dowodów. Zajmując się „Dziennikiem”, nie natrafiłem na żaden dowód wyjątkowości holenderskiej kultury, który uzasadniałby dłuższą ochronę „Dziennika Anne Frank”. Patrzę na to na odwrót: w Polsce prawa do „Dziennika” wygasły i świat się nie skończył, kultura nie upadła, prawo autorskie działa. Nie widzę więc powodu, by nie harmonizować prawa autorskiego „w dół” – w stronę jak najbardziej liberalnych przepisów, które sprawdzają się w jakimś kraju członkowskim.